فلسفه ویکی پدیا چیست؟

[AynaZ 4,156]

روزنامه ایران: سال اول دانشگاه، استاد و شاگرد بحث‌شان بالا گرفته بود، دانشجو در میان صحبت‌های خود به اطلاعات جالب و معقولی اشاره می‌کرد اما استاد آنها را قبول نداشت. این آخرین جملات‌شان بود:

 

استاد: این حرف‌هایی که می‌گی از چه کسی نقل می‌کنی؟

 

دانشجو: ویکی‌پدیا!

 

استاد: بشین آقا. ویکی‌پدیا به درد امثال خودت می‌خورد!

 

 

استاد راست می‌گفت، ویکی‌پدیا «دانشنامه آزاد اینترنتی»‌ای است که فرزندان عصر ارتباطات و اطلاعات با آن انس گرفته‌اند و با روح فرهنگ‌های سنتی فاصله ملموسی دارد. از آن زمان که استادمان این حرف را زد، کمتر از ۱۰ سال می‌گذرد، اما هیچ گاه تصور نمی‌کردم که با گذشت این مدت کم، مفهوم اینترنت و مؤلفه‌های فرهنگ دیجیتال حاکم بر آن نیز بسرعت تغییر پذیرند.

 

فلسفه طراحی ویکی‌پدیا

 

هنگامی که جیمی ولز، از بنیانگذاران ویکی‌پدیا در سال ۲۰۰۱ برنامه دانشنامه اینترنتی ویکی‌پدیا را نصب کرد، همانند سنت همیشگی برنامه‌نویسان، نخستین کلماتی که روی خروجی پایگاه اینترنتی ویکی‌پدیا قرار داد، اینها بود: «Hello World».

 

آیا براستی صفای «سلام مجازی» و «ادب اینترنتی» وی باعث شد که امروز قریب به ۲۶ میلیون نفر برای مشارکت داوطلبانه در تنظیم و ویرایش مطالب این دانشنامه اعلام آمادگی کنند یا آنچه در پس فلسفه طراحی این پایگاه اینترنتی وجود دارد سبب تحقق انجام یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های فرهنگی- تاریخی بشر شده است؟

 

بیل موگرید (طراح اندیشمند انگلیسی و رئیس اسبق موزه ملی طراحی در نیویورک) پس از مصاحبه خود با جیمی ولز درباره طراحی ویکی‌پدیا، اصول طراحی این پایگاه ساده اینترنتی را این گونه دسته‌بندی می‌کند:

 

۱- نرم‌افزار را تا جایی که امکان دارد، باز بگذارید تا امکان هر کاری را به کاربران بدهد.

 

۲- برای راحتی در مدیریت، تمامی سوابق ویرایشی یک متن را برای همه قابل دسترس نگه دارید.

 

۳- از طریق کدهای رنگی، پیگیری آنچه باید تغییر کند را آسان‌تر کنید.

 

۴- به همدیگر حمله نکنید؛ بحث کنید اما کسی را متهم نکنید.

 

ویکی‌پدیا با به‌کارگیری این اصول طراحی، رویکرد خود را از سایر دایرئ‌المعارف‌های عمومی زمانه‌اش جدا کرد و اقبالش به سبب فناوری اینترنت نبود، چرا که دایرئ‌المعارف بریتانیکا و حتی چندین ویکی دیگر نیز به صورت برخط (آنلاین) در فضای اینترنت قابل‌دسترس بودند، اما از بین بردن مدل مدیریتی از بالا به پایین، نبود فضای کنترلی یک جانبه، و تسهیل در نحوه کار و مشارکت‌پذیری، توانست سرنوشت دیگری را برای ایده‌پردازان این دانشنامه رقم بزند.

 

دیوید گاناتلت، جامعه‌شناس بریتانیایی و کارشناس مطالعات رسانه، در مطالعه‌ای موردی پیرامون ویکی‌پدیا عنوان می‌کند که دنیای رو به رشد این دانشنامه، نمایشی از همکاری و مشارکت یک جامعه برای ساخت منبعی مورد استفاده همه، توأم با کمترین منفعت شخصی به اجرا گذاشته است و پاسخی است به آنانی که جامعه امروزی را اساساً فاسد، جامعه‌ستیز، خودخواه و محکوم به فنا تصور می‌کنند.

 

 

وی می‌افزاید: ویکی‌پدیا مفهوم سنتی «متخصص» را به چالش می‌کشد. اعتماد به یک شخص متخصص اصلاً غلط نیست؛ اما پذیرش نوشته‌های گروهی از علاقه‌مندان به یک موضوع نیز (همانند آنچه در ویکی‌پدیا اتفاق می‌افتد) اتفاق خوبی به نظر می‌رسد.

 

گاناتلت همچنین با اشاره به اینکه ظهور اینترنت در سال‌های دهه ۹۰ میلادی سبب شد تا مفهوم «حوزه عمومی» جان تازه‌ای بگیرد؛ مفهومی که یورگن هابرماس، نظریه‌پرداز آلمانی، آن را به عنوان «میدانی برای گفت‌وگوی منطقی و انتقادی» مطرح کرده بود.

 

او در این‌باره می‌نویسد: «اینترنت جایی بود که بحث‌های صریح و منطقی می‌توانست آزادانه شکل بگیرد، جایی که با هر نوع نظری می‌توانستند دور هم جمع شوند و برای گفت‌وگو درباره ایده‌ها، به وسیله شرکت‌های رسانه‌ای محدود نشوند؛ اما این نیز به نظر عملی نیامد.

 

مسلماً بحث «آزاد» اتفاق افتاد، اما هنوز با خصومت‌های متعصبانه و جنگ لفظی همراه بود. اینترنت می‌توانست افراد را در بحث راجع به موضوعاتی گرد هم آورد که در آن زمینه‌ها هیچگاه به بازی گرفته نمی‌شدند.

 

ویکی‌پدیا راه‌حلی پیشنهاد می‌کند. همین فرآیند مشارکتی ایجاد یک مقاله درباره یک موضوع با «دیدگاه بی‌طرفانه» ظاهراً افراد با نظرهای مختلف را مجبور می‌کند با پختگی با استدلال‌های مخالف‌شان مواجه شوند و آنها را تصدیق کنند.

 

به همین جهت، این پایگاه اطلاع‌رسانی اینترنتی که در آن هزاران نفر گرد هم می‌آیند تا به صورت گروهی دانشنامه‌ای آزاد را ایجاد کنند، ممکن است برای اولین بار نسخه الکترونیکی فعالی از حوزه عمومی که مد نظر هابرماس بود را بوجود آورد.»

 

بنیانگذاران این نهاد به «قدرت اجتماعی انسان» ارزش نهادند و همان اهدافی را که در همایش شرکت رسانه‌ای او-ریلی (O’Reilly) تحت عنوان "وب-۲” مطرح شد را در فلسفه طراحی خود دنبال کردند یعنی: ۱- داشتن دنیای اینترنتی‌ای که کاربران محتوای آن را تولید کنند، ۲- مشارکت‌پذیر باشد، ۳- رابطه‌ای تعاملی میان کاربران با دیگران و رایانه برقرار کند، ۴- در هر زمان و مکان قابل دسترس باشد.

 

هر چند دانشنامه ویکی‌پدیا یک رویکرد شایسته‌سالار و نخبه‌محور را در برنامه کاری خود قرار نداد، اما اکنون جشن تولد پانزده سالگی خود را می‌گیرد، میلیون‌ها مقاله و مدخل را به ۲۸۸ زبان (شامل: ۵ میلیون عنوان به زبان انگلیسی و ۴۷۰ هزار عنوان به زبان فارسی) به صورت رایگان در دسترس همگان قرار داده است و در میان پایگاه‌های اینترنتی جهان، از نظر محبوبیت و تعداد بازدیدکننده رتبه هفتم را در اختیار دارد.

 

ما امروز با نوشتن نشانی اینترنتی لینک ها تنها برای اعضای سایت قابل نمایش است. به دروازه‌ای از زندگی متجدد پا می‌گذاریم که در قدیم شاید آن را جام جهان‌نما تعبیر می‌کردند. این جام به سبب اطلاعات گسترده و به‌روزی که از تاریخچه شکلات مارس و سرگذشت هنرمندان گرفته تا مکانیک کوانتومی به ما می‌دهد، به بنای زندگی اجتماعی-تکنیکی ما پیوند خورده است.

 

آیا ویکی‌پدیا باقی خواهد ماند؟

 

«اَندرو لیه» استادیار رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه آمریکن یونیورسیتی، چندی پیش با انتشار مقاله‌ای تحت عنوان «آیا ویکی‌پدیا باقی خواهد ماند؟» در صفحه اندیشه روزنامه نیویورک تایمز از فرو رفتن آینده محبوب‌ترین مرجع اطلاعاتی جهان در هاله‌ای از ابهام سخن به میان آورد.

 

او در ابتدای این مقاله از نتایج مرکز تحقیقات پیو (Pew) می‌گوید که نشان داده از میان ۵۰ پایگاه اینترنتی اطلاع‌رسانی برتر جهان، ۳۹ تا میزان بازدیدکنندگانی بود که از طریق تلفن همراه هوشمند به این پایگاه‌ها وصل شده بودند و در این رابطه می‌نویسد: «یکی از بزرگترین تهدیداتی که ویکی‌پدیا با آن دست و پنجه نرم می‌کند، ظهور و گسترش دستگاه‌های تلفن همراه هوشمندی است که امروزه به یکی از رایج‌ترین دستگاه‌های رایانه شخصی تبدیل شده‌اند.»

 

تهدیدی که این دسته از تلفن‌ها متوجه ویکی‌پدیا کرده است دو دلیل اصلی دارد؛ یکی اینکه ویراستاران ویکی‌پدیا جهت بررسی، جست‌وجوی منابع و بحث پیرامون نوشته‌های خود همیشه از رایانه‌های شخصی خانگی استفاده کرده‌اند و واقعاً خیلی سخت است که کدهای پیچیده نرم افزار ویکی‌پدیا را روی صفحه نمایش کوچک تلفن‌های همراه، کنترل کرد.

 

حتی قبل از رایج شدن گوشی‌های همراه هوشمند، یک تحقیق در سال ۲۰۰۹ نشان داده بود که «جوان‌ترین و ماهرترین همکاران رایانه‌ای ویکی‌پدیا نمی‌توانند این وظایف را براحتی انجام دهند.» چراکه این اعمال برای آنها دشوار است.

 

 

دوم اینکه، براساس گزارشی که مرکز مطالعات روزنامه‌نگاری رویترز (RISJ) در ماه ژوئن امسال منتشر کرده است، ظهور تلفن‌های همراه هوشمند و رسانه‌های سیار سبب شده تا کاربران اینترنتی اخبار و اطلاعاتی را که می‌خواهند بخوانند از طریق شبکه‌های اجتماعی یا موتورهای جست‌وجو به دست آورند.

 

در رسانه‌هایی که برای تلفن همراه طراحی شده‌اند، دیگر نیازی نیست تا کاربران اینترنتی به صفحه اول پایگاه‌های اطلاع‌رسان اینترنتی رسانه‌ها مراجعه کنند؛ بلکه کاربران این دسته از رسانه‌ها، اخبار و اطلاعات مورد علاقه خود را بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای همانند آنچه در رسانه‌های اجتماعی سیاری همچون «تلگرام» و «فیس‌بوک» اتفاق می‌افتد، دریافت می‌کنند.

 

این کاربران توانسته‌اند براحتی از آگهی‌های تبلیغاتی زیاد و خسته‌کننده پایگاه‌های خبری اینترنتی نیز دوری جویند. بر همین اساس، راحتی، هزینه کم و دسترسی گسترده‌تر در رسانه‌های سیار سبب شده تا شمار بازدیدکنندگان اینترنتی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی که بر روی تلفن همراه نیستند با کاهش چشمگیری مواجه شوند.

 

نویسنده کتاب «انقلاب ویکی‌پدیا؛ چگونه دسته‌ای از هیچ‌کسان، بزرگترین دایره‌المعارف جهان را خلق کردند» در ادامه مقاله‌اش این نکته را متذکر می‌شود که با رشد شمار کاربران تلفن همراه ممکن است آب برکه نیروی بالقوه سرویراستاران ویکی‌پدیا خشک شود و می‌نویسد: سختی‌هایی که درباره به کارگیری داوطلبان جدید وجود داشت، منجر به کاهش شمار ویراستاران ویکی‌پدیا در طول هفت سال پیاپی شد.

 

در سال ۲۰۰۵ (دوران اوج ویکی‌پدیا) ماه‌هایی وجود داشتند که بیش از ۶۰ ویراستار به عنوان سَرویراستار منصوب شده بودند، شغلی که دارای امتیازاتی ویژه برای ویرایش متون انگلیسی بود؛ اما در یکساله اخیر، گاهی اوقات در طول یک ماه حتی به زحمت یک ویراستار برای ترفیع به سمت سرویراستاری وجود دارد.

 

وی در ادامه این نوشتار به بیان مشکلات «مدیریت مشارکتی» در پروژه‌ای که به گستردگی ویکی‌پدیا است، می‌پردازد و فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی این دانشنامه آزاد را برمی‌شمارد. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این قسمت از نوشتار اوست:

 

«ویکی‌پدیا در رابطه با جمع‌آوری کمک‌های مالی لطمه نخورده است. این بنیاد که دفتر اصلی‌اش در سان فرانسیسکوی امریکا واقع شده است، بودجه‌ای بالغ بر شصت میلیون دلار در اختیار دارد. در عین حال، چگونگی تقسیم عادلانه این منابع مالی از جمله موضوع‌های طولانی مورد بحث بوده است.

 

اینکه چه مقدار پول باید برای بخش‌های منطقه‌ای و نمایندگان آن منطقه فرستاده شود، یا اینکه به گروه‌های غیرانگلیسی زبان چه میزان بودجه باید اختصاص یابد؟ همچنین چه مقدار از این پول باید در راستای ارتقای سیستم‌های نرم‌افزاری، ساخت برنامه‌های تحت موبایل و حفظ زیرساخت‌های سازمانی کنار گذاشته شود؟

 

این کشمکش‌ها به داخل همکاران ویکی‌پدیا نیز کشانده شد. سال گذشته، بنیاد در اقدامی بی‌سابقه مجبور به نصب نرم‌افزاری جدید روی ویکی‌پدیای آلمانی زبان شد. ویراستاران آلمانی رویکرد مستقلی را در پیش گرفتند تا در برابر به‌روز رسانی که بر صفحه کاربران اعمال شده بود، مقاومت کنند؛ این موضوع بر خلاف خواسته دیگر ویراستاران کهنه‌کار بود.

 

بر همین اساس، ویکی‌پدیا ویژگی جدیدی را برای مشاهده محتویات چند رسانه‌ای، بر نرم‌افزار ویرایشی خود نصب کرد و با بکارگیری یک محافظ صوتی مقتدر راه را جهت هرگونه تغییر احتمالی بر روی سر ویراستاران خودرأی بست.

 

آخرین رویارویی نیز در انتخابات امسال برای تصدی صندلی‌های هیأت مدیره بنیاد ویکی‌پدیا (به عنوان تأثیرگذارترین سمتی که یک داوطلب می‌تواند داشته باشد) رخ داد. در این انتخابات پنج هزار نفر رأی دادند (سه برابر بیشتر از دوره‌های گذشته) که حکایت از سرزنشی همه جانبه به وضع موجود بود، به طوری که هر سه کاندیدایی که برای انتخاب شدن مجدد ثبت‌نام کرده بودند، رأی لازم را نیاوردند و مخالفانشان بر مسند آنان نشستند. دو عضو دیگر از هیأت مدیره ۱۰ نفره نیز با پایان یافتن سال ۲۰۱۵ جایگاه خود را ترک خواهند کرد.

 

روزنامه ایران: